پاسخ علمی به چند پرسش مهم درباره ی آتشفشان تفتان
به گزارش کادایف، مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی، می گوید خبرهای پخش شده در رابطه با آتشفشان تفتان تا حدی «زرد» هستند. او تاکید می کند که مقاله علمی پخش شده تنها به تغییرات سطحی و خروج بخار در طول حدود ۱۰ ماه پرداخته و هیچ شواهدی از فوران ماگما یا گدازه های زیرزمینی وجود ندارد، اما بازتاب رسانه ای خبر، غیر معمول است.
تینا مزدکی_چند روز قبل، رسانه های مطرح خبری منتشر نمودند که کوه آتشفشانی تفتان در جنوب ایران، نزدیک به ۷۱۰ هزار سال خاموش بوده، و اخیراً نشانه هایی از فعالیت از خود بروز داده است. این اخبار بر مبنای پژوهشی تازه در نشریه Geophysical Research Letters انتشار یافته بود و نشان می داد زمین در نزدیکی قله تفتان طی حدود ده ماه، از تیر ۱۴۰۳ تا اردیبهشت ۱۴۰۴، حدود ۹ سانتی متر بالا آمده است.
انتشار این خبر، آن هم مدتی بعد از گزارش های مربوط به کارهای آتشفشان دماوند، توجه عمومی و رسانه ای را به خود جلب کرد و سبب شد احتمال فعالیت باردیگر تفتان هم به شکل گسترده ای مورد بحث قرار گیرد و سروصدای زیادی بوجود آورد. اما یک سوال پیش می آید، آیا در انتشار این خبر کمی اغراق نشده است؟
تفتان، فعال اما در خواب مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی، در گفتگو با خبرآنلاین در پاسخ به این پرسش که آیا این گزاره که می گوید آتشفشان تفتان چندین هزار سال خاموش بوده، از نظر علمی معتبر است، اظهار داشت: « آتشفشان های معروفی مانند دماوند، تفتان و سبلان آتشفشان های فعال می باشند و در سالهای اخیر، حداقل نوعی فعالیت مانند خروج گاز و بخار از آن ثبت شده است. خروج گازهای گوگردی و وجود چشمه های آب گرم، همگی از علائم فعالیت آتشفشان ها هستند. بنابراین، همه این آتشفشان ها فعال اند، اما هیچ کدام در مرحله ی فوران و انفجار قرار ندارند، بلکه میتوان گفت در حالت خواب هستند.»
او اظهار داشت: «محمدحسین محمدنیا که در این مقاله نظر داده، اعتقاد دارد که این آتشفشان آن چنان هم در خواب نیست و باید نسبت به آن توجه و دقت بیشتری داشت. او اشاره کرده که در بازه ی زمانی حدود ده ماه، یعنی از خرداد ۱۴۰۲ تا اردیبهشت ۱۴۰۳، منطقه حدود ۹ سانتی متر بالا آمده است و خروج بخار و فشار زیاد در آن منظقه قابل رصد بوده و در مقاله هم ذکر شده است. در عین حال، نویسنده مقاله صراحتاً اشاره می کند که شاهدی وجود ندارد که این پدیده ها مستقیماً به اتاق ماگما، که به طور معمول در عمق شش تا 12 کیلومتری زمین قرار دارد، متصل باشند. بنابراین، او مدعی نیست که این تغییرات از فعالیت ماگمایی سرچشمه گرفته است. حدس او اینست که این تغییرات به بخارهایی مربوط می شود که در لایه های سطحی و در رابطه با سیستم آتشفشانی شکل می گیرند و سبب بروز این تظاهرات سطحی می شوند.»
پژوهش علمی در سایه حاشیه های رسانه ای او همین طور در جواب این پرسش که آیا میتوان این مطالعه را بعنوان یک مطالعه علمی معتبر و دقیق برشمرد اظهار داشت: « همانطور که گفته شد این آتشفشان خاموش نیست، بلکه آتشفشانی فعال اما خفته است. محمدنیا اشاره می کند که باید دقت داشت، چون ممکنست این آتشفشان حتی از مرحله ی خفته هم خارج شده باشد یا درحال خروج از آن باشد، ازاین رو لازم است بررسی های دقیق تری صورت گیرد. اما چند نکته در این میان وجود دارد. در این مقاله ای که اخیراً این هم وطن ما منتشر نموده، که ظاهراً دانشجوی دانشگاه هنگ کنگ است؛ مبحث به صورت جالبی مطرح گردیده است. مقاله او به خودی خود اثر علمی خوبی است، اما نحوه ی بازتابش در چند سایت خبری کمی غیرمعمول به نظر می رسد.»
او اضافه کرد: «اولاً در گزارش هایی که پخش شده، به طور معمول از یکی از استادان راهنمای او به نام «گونزالس» اسپانیایی بعنوان پژوهشگر اصلی یاد شده، در صورتیکه نام آقای محمدنیا، که در واقع کار اصلی را انجام داده، کمتر ذکر می شود و بیشتر بر دانشگاه و نام آن استاد تمرکز شده است. نکته ی دوم اینست که این خبر در روزنامه ی دیلی میل پخش شده، اما برخی سایت های فارسی زبان آنرا به اشتباه «دیلی میل آمریکا» عنوان کرده اند. از رادیو با من تماس گرفتند و گفتند که «روزنامه دیلی میل آمریکا» چنین خبری منتشر نموده است. من همان جا در برنامه ی زنده گفتم که چنین روزنامه ای اصلاً در آمریکا وجود ندارد؛ دیلی میل یک روزنامه ی انگلیسی است، نه آمریکایی. بنابراین، با این شکلی که مساله را مطرح می کنند و می گویند "روزنامه آمریکایی دیلی میل"، این گونه چنین پیداست که هرکس، هرمطلبی را در اینستاگرام و توییتر دیده، کپی کرده و آنرا منتشر نموده است. به تازگی هم هوش مصنوعی آمده است و افراد یک سوال می پرسند و هر جوابی بدهد آنرا کپی می کنند و بعنوان پاسخ سوال به آن استناد می کنند.»
او با بیان این مساله که بازتاب رسانه ای این خبر «زرد» بوده است، اظهار داشت: « می خواهم بگویم که گاهی یک خبر از جایی مطرح می شود و بعد بدون بررسی، بقیه رسانه ها آنرا تکرار می کنند و ماجرا بزرگ تر از واقعیتش جلوه می کند. درحقیقت برخورد رسانه ای با این مساله تا حدی زرد و هیجانی بوده و بازتاب علمی دقیق مقاله در حاشیه قرار گرفته است. اصل ماجرا اینست که یک پژوهشگر ایرانی در چارچوب کار دکترای خود پژوهشی انجام داده و مقاله ای منتشر نموده است. مقاله اش بسیار عالی و عالی نوشته شده و در مجله ای معتبر چاپ شده است. من خودم هم مقاله را خوانده ام و به نظرم اصل کار پژوهش علمی ارزشمندی است.»
این پژوهشگر با اشاره به این مساله که خودش هم دی ماه ۱۴۰۲ مطلبی درمورد فعالیت تفتان نوشته است اظهار داشت: « به عقیده من مبحث از نظر علمی بطورکامل درست و به جا مطرح گردیده است. نویسنده هم ادعای عجیب و غریبی نکرده؛ صرفا گفته که در بازه حدود ده ماهه از ژوئن ۲۰۲۳ تا مه ۲۰۲۴ فشار داخلی بیشتر شده است، بخارهایی از زمین خارج شده اند، و حتی تاکید کرده که هیچ شاهدی وجود ندارد که این پدیده ها به اتاق ماگما یا گدازه های در عمق زمین مرتبط باشند. خودش هم احتمال داده که این تغییرات به یک پدیده ی سطحی مربوط باشد؛ یعنی اتفاقاتی مانند نفوذ آب حاصل از بارش و جریان های سطحی به لایه های زیرین زمین درحال رخ دادن است. این آب ها به عمق چند ده تا چند صد متری نفوذ می کنند و در آنجا، در تماس با لایه های داغ آتشفشان، گرم می شوند. سپس ظرف یک سری واکنش های طبیعی، به صورت خروج بخار یا فوران های جزئی از سطح زمین بیرون می زنند. به قول او، این پدیده سبب ایجاد چشمه های آب گرم می شود؛ چشمه هایی که به طور معمول با محلول های حاوی مواد معدنی و کانی های موجود در همان محیط ترکیب شده اند. بنابراین، او تاکید دارد که این خروج بخار و کارهای سطحی از همین نوع هستند و ارتباطی با گدازه یا ماگمای درحال صعود ندارند. بنابراین، مقاله او یک پژوهش علمی است که به خوبی نوشته شده و از نظر ساختار و محتوا کار تمیزی شمرده می شود. من نویسنده را نمی شناسم، اما از دید من کارش از نظر علمی و نگارشی بسیار درست و حرفه ای انجام شده است.»
فرصتی برای پژوهش و توسعه محلی وی در این خصوص که با توجه به این که انتشار پژوهش درباره ی آتشفشان تفتان بیشتر به جنبه های خبری و حاشیه ای توجه شده این مطالعه چه جنبه هایی داشته که مورد توجه قرار نگرفته است، اظهار داشت: « اصل ماجرا اینست که پرداختن به پدیده های علمی و طبیعی کشور کار درستی است. به هر حال، آتشفشان تفتان در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی مرز پاکستان قرار دارد و ممکنست کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد. اما انتشار چنین پژوهش هایی سبب می شود چند نفر به نقشه نگاه کنند و ببینند اصلاً این منطقه کجاست، نزدیک ترین شهر به آن کدام است و چه کسانی در اطرافش زندگی می کنند. برای مردم کنجکاوی بوجود می آورد و متوجه می شوند که مثلا شهر خاش در جنوب آنست.»
او اضافه کرد: « براستی، این منطقه بخشی از خاک ایران است که مردم بلوچ در آن ساکن اند و شاید تا پیش از این کمتر در معرض توجه عمومی بوده است. از این نظر، پرداختن به مبحث تفتان می تواند جنبه ای اجتماعی و انسانی هم داشته باشد، چون اگر در آن منطقه هرگونه فعل وانفعالی رخ دهد، بالاخره بخشی از هم وطنان ما، حدود ۱۵۰ هزار نفر در شعاع صد کیلومتری آن محدوده زندگی می کنند و طبیعی است که این مساله از منظر انسانی و اجتماعی هم اهمیت داشته باشد. از طرفی تفتان یک آتشفشان فعال است و این فعالیت می تواند از نظر معدنی هم جنبه ی مثبتی داشته باشد. یعنی به سبب خروج مواد و کانی های باارزش به سطح زمین، می تواند فرصت های اقتصادی قابل توجهی ایجاد کند. اگر از این منظر به مبحث نگاه شود، در اطراف این آتشفشان میتوان به منابع و ثروت های معدنی رسید. بنابراین، دولت، خصوصاً وزارت صنعت، معدن و تجارت، می تواند دراین خصوص سرمایه گذاری کند و برنامه ریزی جدی تری داشته باشد. خوشبختانه در استان سیستان و بلوچستان هم دانشگاه آزاد و هم دانشگاه دولتی فعال می باشند و می توانند از ظرفیت علمی آنها برای انجام پژوهش های میدانی و بررسی دقیق تر وضعیت تفتان استفاده نمایند و کاری خوب و جدی انجام بدهند.»
وی در آخر با تأکید مجدد بر این که تفتان یک آتشفشان فعال است، اظهار داشت: « برخی همکاران ما از واژه "نیمه فعال" استفاده می نمایند و روزنامه نگاران هم آنرا می نویسند، من نمی دانم این واژه را از کجا آوردند. آتشفشان یا فعال است یا غیرفعال است و در منابع علمی ما اصلا اصطلاح "نیمه فعال" نداریم. در هر حوزه ای، خصوصاً در علوم طبیعی، تعاریف استاندارد و پذیرفته شده ای وجود دارد. براستی، در تمام شاخه های علمی، مفاهیم و اصطلاحات بر مبنای توافق جامعه ی علمی بین المللی تعریف می شوند. دراین خصوص هم همچنین است؛ تعاریف مشخص و پذیرفته شده ای وجود دارد. بنابراین، نمی توانیم اصطلاحاتی مثل "نیمه فعال" را خودمان ابداع نماییم. همانطور که در دیگر علوم هم چنین نگاهی پذیرفته نیست.»
از تعاریف علمی غافل نشویم! بگفته این زمین شناس و استاد پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی، وقتی از «زلزله بزرگ» صحبت می نماییم، این عبارت تعریف علمی دارد و زلزله ای زمانی «بزرگ» شمرده می شود که بزرگی آن بالاتر از ۸ باشد. این درحالی است که در ایران، اغلب زلزله ها بین ۶ تا ۷ یا در نهایت نزدیک به ۸ هستند، و از نظر علمی در رده ی «شدید» قرار می گیرند، نه «بزرگ». بنابراین، باآنکه در زبان عامیانه ممکنست بگویند «زلزله بزرگ آمد»، اما از نظر علمی چنین توصیفی دقیق نیست. به همین ترتیب، در مورد آتشفشان ها هم باید به همان تعاریف علمی بین المللی پایبند بود و از اصطلاحات پذیرفته شده بهره برد.
همانطور که مهدی زارع در آخر توضیح می دهد، آتشفشانی فعال درنظر گرفته می شود که در ۱۱۷۰۰ سال قبل (دوران هولوسن) حداقل یک دفعه فوران کرده باشد. این رایج ترین تعریف علمی است. آتشفشانی که نشانه هایی از ناآرامی، مانند زلزله های مکرر، انتشار قابل توجه گاز یا تغییر شکل جدید زمین (تورم) را نشان می دهد، فعال درنظر گرفته می شود. پتانسیل فوران های آینده حتی اگر آتشفشانی قرن ها فوران نکرده باشد، درنظر گرفته می شود اگر تغییر شکلی تازه در محیط آتشفشان به نظر برسد و در منطقه ای از نظر زمینساختی فعال واقع شده باشد، اغلب بعنوان فعال طبقه بندی می شود.
آتشفشان فعال، آتشفشانی با سابقه فوران اثبات شده در حدود ۱۱۷۰۰سال گذشته و پتانسیل فوران های آینده است مانند فردی که بالقوه امکان بیمار شدن را دارد. آتشفشان فعال ولی خفته آتشفشانی فعال است که اکنون آرام است، (خواب است) اما می تواند باردیگر بیدار شود. مانند فردی که اکنون سالم می باشد اما در آینده باردیگر بیمار خواهد شد. آتشفشان فورانی، آتشفشانی فعال است که اکنون فعالیت آتشفشانی با خروج گدازه نشان داده است. مانند فردی که اکنون بیمار است. بنابراین:
آتشفشان فعال شامل کوه اتنا (ایتالیا)، دماوند و تفتان (ایران) می شود. آتشفشان خفته در تاریخ ثبت شده فوران نکرده است، اما نشانه هایی از فعالیت بالقوه (مانند رخداد زلزله یا انتشار گاز) را نشان می دهد، اکنون فوران نمی کند، در واقع «خوابیده» ولی می تواند باردیگر فوران کند. کوه فوجی (ژاپن)، کوه رینیر (ایالات متحده آمریکا) و کوه دماوند و تفتان و بزمان همه از این رده هستند. آتشفشان منقرض بیش از ۱۱۷۰۰ سال است که فوران نکرده و انتظار نمی رود باردیگر فوران کند. منبع ماگما ارتباطش را با سطح از دست داده است و انتظار نمی رود فوران کند. قلعه ادینبورگ (اسکاتلند) بر روی یک آتشفشان منقرض شده قرار دارد. مرز بین آتشفشان خفته و فعال بسیار مبهم است. آتشفشانی که تصور می شود منقرض شده است، گاهی اوقات می تواند همه را غافلگیر کند و باردیگر فعال شود.
بر این اساس، پایگاه داده برنامه جهانی آتشفشان شناسی GVP اطلاعات و گزارش هایی در مورد فوران های فعلی از سرتاسر جهان جمع آوری می کند و یک مخزن پایگاه داده در مورد آتشفشان های فعال، فوران های آنها و تاریخچه فوران آنها را نگهداری می کند. به این ترتیب، زمینه ای جهانی برای آتشفشان شناسی فعال سیاره عرضه می شود. پایگاه های داده آتشفشان و فوران GVP پایه و اساس تمام اظهارات آماری مربوط به مکان ها، فراوانی ها و بزرگی فوران های آتشفشانی زمین در۱۱۷۰۰ سال قبل را می سازند. سه نسخه چاپی از آتشفشان های جهان بر مبنای داده های GVP در سال های۱۹۸۱، ۱۹۹۴ و ۲۰۱۰ منتشر گردید. نسخه های سوم و چهارم بطور منظم در وب سایت برنامه بروزرسانی شد و از اوت ۲۰۲۴ نیز، نسخه پنجم در وب سایت GVP موجود است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب